هر شهر برای تعیین هویت شهروندانش نشانه‌هایی دارد که از آن به‌عنوان «نماد» یاد می‌شود. این نمادها که گاه برخواسته از یک اثر باستانی یا طبیعی و گاه ساخته‌شده دست بشر و يک معماري خاص هستند به شهروندان هویت جمعی داده و در جذب گردشگر موثرند.
پایگاه خبری نظام مهندسی ساختمان کشور؛ کشورها و شهرهاي بزرگ دنيا هر یک برای خود سمبلي منحصر به فرد دارند و به آن مي بالند چراکه سمبل یا نماد شهرهاي بزرگ جهان، نشان‌دهنده فرهنگ و پيشرفت آن شهر يا کشور است به طور مثال برج ایفل فرانسه، برجی فلزی در میدان شان‌دومارس و در کنار رود سن واقع در شهر پاریس که امروزه نه تنها به‌عنوان نماد پاریس بلکه به‌عنوان نماد فرانسه شناخته می‌شود یا مجسمه مسیح در ریودوژانیرو برزیل، مجسمه‌ای ایستاده از عیسی مسیح درحالی‌که دستان خود را کاملاً باز کرده است. وقتی صحبت از هند می شود کمتر کسی است که به یاد تاج محل نیفتد، آرامگاه زیبا و باشکوهی که در نزدیکی دهلی‌نو پایتخت هند واقع شده و یکی از عجایب هفت‌گانه جدید دنیا به‌شمار می‌رود یا برج ساعت بیگ‌بن انگلیس، بزرگ‌‌ترین و معروف‌ترین برج ساعت جهان.
در واقع المان‌های شهری درعین بی‌جانی و بی‌روحی به فضاهای شهری جان و روح می بخشند و جنبه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی را درخود می‌پرورانند و به دلیل فرم و عملکرد خاص خود زبان ناطق هویت شهر بوده و به ثبت خاطرات و تعاملات در اذهان کمک می‌کنند.
هرچند ایران نیز مانند بسیاری از کشورها، بناهای باستانی و طبیعی بسیاری دارد اما هنوز هم که هنوز است خیلی از مردم دنیا، تهران را با «برج آزادی» می شناسند و می توان گفت که تقریبا هر کدام از مردم تهران، یک عکس یادگاری در کنار این برج گرفته اند.
«برج آزادی» یا نماد و سمبل تهران در سال ۱۳۴۹ خورشیدی به دست معمار ایرانی، حسین امانت با نام برج شهیاد طراحی و ساخته شد و پس از انقلاب به «برج آزادی» تغییر نام یافت. معماری با شکوه برج آزادی، ترکیبی‌ست از معماری دوران هخامنشی، ساسانی، ایران دوران اسلامی و البته معماری مدرن جهان. در ساخت این بنا، از معماری بادگیرهای معروف ایرانی، بازارهای سنتی کشور، چهارطاقی های ساسانی، طاق های هخامنشی و ساسانی، روشندان های بناهای تاریخی، کاشی کاری‌های مساجد اصفهان کاربندی‌های تاریخی ایران الهام گرفته شده است. فضای اطراف برج آزادی هم نمادیست از معماری باغ های معروف ایرانی. این بنا دارای چهار آسانسور، دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین آزادی چند سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و... قرار دارد. طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است. گفته می شود در ساخت برج آزادی 46 هزار قطعه سنگ بریده و پرداخت شده به کار رفته است.
شاخصه ها و ویژگی های معماری برج آزادی
در راستای شاخصه‌های معماری برج آزادی و اهمیت این برج از نظر معماری پای صحبت کامران جنتی پور عضو هیات مدیره نظام مهندسی خراسان رضوی نشستیم. وی شاخصه‌ها و ویژگی‌های معماری برج آزادی را این‌چنین توصیف می کند؛ چهارطاقی، معماری ساسانی (طاق کسری)، مقرنس معماری به جای مانده از دوران مادها، کاشی‌کاری فیروزفام معماری اسلامی، کاربندی‌های زیر گنبد معماری ساسانی و معماری اسلامی را برای بیننده تداعی می‌کند.
وی معتقد است این سازه باشکوه، الهامی از معماری سنتی و مدرن بوده و تلفیقی از معماری عصر هخامنشیان، ساسانی، اسلامی و طراحی آن به گونه ای صورت گرفته که یادآور تاریخ و فرهنگ هزاران ساله ایران باشد. در این بنا، قوس اصلی وسط برج، نمادی از طاق کسری مربوط به دوره پیش از اسلام (دوره ساسانی) است و قوس بالایی که یک قوس شکسته است از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ایران حرف می زند.
جنتی‌پور می‌افزاید رسمی سازی‌هایی که بین این دو قوس را پر می‌کند، نماد ایرانی بودن آن است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته ام. اساسا تکنیک گنبد سازی در ایران بسیار جالب است و شما در هر مسجد، با یک چیز تازه ای روبه رو می‌شوید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعده مربع بنا وارد دایره گنبد شده اند و این کار را با کمک رسمی بندی ها و مقرنس کاری های بسیار زیبا انجام داده اند. در برج آزادی هم همین کار انجام شده است. هندسه بنا یک هندسه مربع مستطیل است که از روی چهار پایه خود می چرخد و 16 ضلعی می شود و بالاخره به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. البته شما این گنبد را از بیرون نمی‌بینید، اما از داخل برج قابل مشاهده است. عضو هیات مدیره نظام مهندسی خراسان رضوی در ادامه‌ٔ توصیفات خود از معماری برج آزادی می‌گوید: ترکیبی از دو جفت قوس که در صفحاتی متقاطع واقع شده و حجمی به رنگ سفید و به ارتفاع 45 متر را در چهار طبقه پدید آورده و به عنوان نمادی از تداوم فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی است با بدنه هایی از سنگ سفید که با شیارهایی به رنگ آبی فیروزه ای، تقسیم بندی شده اند، کالبد اصلی بنا را تشکیل می دهد .
وی درتوضیح سبک و روحیه حاکم بر بنا می‌گوید عناصر، مفاهیم و فناوری به کار رفته در ساخت بنا، مانند مفهوم کثرت و وحدت در محوطه سازی، الهام گرفتن از فرم چهار طاقی، تکرار صلابت طاق کسری، تداوم اندیشه و فناوری اجرای قوس در دوران صفوی، استفاده از طاق، کاربندی، مقرنس، تقسیمات هندسی، کاشی کاری، محور آب و مواردی نظیر آن، طراحی بنا را به طرز چشمگیری متاثر از معماری گذشته و تلاش در جهت تداوم آن معرفی می کند. جزییات بسیار دیگری در این بنا مورد مطالعه و اجرا قرار گرفته است . اجرای درب های سنگی با وزن تقریبی هر لنگه بیش از سه تن که با ساختار مکانیکی ساده ای طراحی شده بود، در ابتدا با اشکال مواجه شد، که بعدا با قفل ها و مفصل هایی پیش بینی شده، باز و بسته شدن در به خوبی انجام پذیرفت .
جنتی‌پور همچنین دلیل ماندگاری برج آزادی را این گونه تشریح می‌کند، برج آزادی بخشی از فضای عمومی شهری است، که استفاده کننده آن مردم هستند. در این فضا برخی رفتارهای اجتماعی و برخوردهای از پیش تعیین نشده اتفاق می‌افتد که بسیاری از آنها یادآور خاطرات ارتباطات افراد با یکدیگر و محیط است. گاهی حتی برخی از ساختمان ها و بناها شهری نشان دهنده ی این مفهوم است. فضاهای شهری همیشه به عنوان عناصر ضروری درهویت یک شهر در نظر گرفته شده اند چراکه وقتی ازمردم یک شهر خواسته می شود تا نقشه‌ای ذهنی از شهرشان ارائه دهند، از میدان های عمومی و و باغ ها شروع می کنند. این مسائل نشان دهنده این است که فضاها در شهرها، توالی و تناسب آنها و شیوه ای که با هم در ارتباط هستند دارای اهمیت فرهنگی زیاد در زندگی در شهرهاست. فضاهای عمومی شهری باید به عنوان یک سیستم فضایی با اندازه های مختلف و متناسب، با کارکردها و معانی متفاوت بوجود آیند.
عضو هیات مدیره نظام مهندسی خراسان رضوی معتقد است برج آزادی با ترکیبی مناسب و زیبا از المان ها و نشانه‌های شهری شاخص که در راستای بستر طبیعی، فرهنگی و اجتماعی شهر عمل می‌کند؛ توانسته بازگوکننده مکانی سرزنده، خوانا و معنی دار برای ساکنان شهر و دیگران باشد. این برج با الهام از ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، مکان‌یابی و مقیاس مناسب و با انتقال معانی و مفاهیم انتزاعی توانسته به نماد و سمبل شهر تبدیل شده و هویتی خاص برای شهر و ساکنان آن به وجود آورد.
پاهای«برج آزادی» نیازمند اقدامات مرمتی
هر بنایی پس از ساخت به نگه داشت و ایمنی سازی نیازمند است تا از گزند مخاطراتی مانند باران‌های اسیدی، زلزله، آتش سوزی و... درامان بماند، برج آزادی نیز با توجه به عمر 50 ساله خود از این امر مستثنی نبوده و نیازمند اقدامات مرمتی است همانند اقداماتی که کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا به منظور حفاظت از المان‌ها و نمادهای شهری خود انجام می‌دهند به طور مثال فرانسه اطلاع‌رسانی، ایجاد حساسیت در جامعه نسبت به میراث و هویت فرهنگی، توزیع بروشور، تراکت و ایتالیا ترغیب بخش خصوصی برای انجام عملیات ایمنی‌سازی و بازسازی کامل بناهای تاریخی را دستور کار خود قرار داده‌اند.
جنتی‌پور درباره نیازهای مرمتی برج آزادی می‌گوید از آنجا که آبیاری غیر‌اصولی فضای سبز اطراف برج، موجب نفوذ آب به پایه‌های آن شده و کثرت تردد خودروها، نزدیکی به فرودگاه مهرآباد و پایانه مسافربری آزادی، میزان آلودگی هوای اطراف و بارش باران‌های اسیدی شدت بخشیده، بدنه خارجی این بنا آسیب دیده است. که باید با راهکارها و نظارت‌های مستمر از آسیب بیشتر جلوگیری شود که متأسفانه نسبت به این مهم بی‌توجهی می‌شود.
جنتی‌پور می افزاید بخش‌های زیادی از برج در جریان مرمت‌های گذشته آسیب دیده‌اند و هنوز برنامه ی مناسبی برای اصلاح شرایط آن در نظر گرفته نشده است. طي چند سال گذشته طرح‌هاي متفاوتي براي مرمت برج اجرا شده كه نتيجه‌اي جز لطمه و آسيب به برج دربرنداشته اجراي طرح سفید و سندبلاست کردن آن در سال‌های گذشته توسط سازمان زیباسازی شهرداري تهران نمونه بارزي از اين‌گونه طرح‌های غيركارشناسي است. یکی دیگر از اشتباهات سازمان زیباسازی این بود که در جریان برنامه‌های مرمت، جداره‌های لاستیکی‌ای را که از ٤٥ سال قبل بین سنگ‌های بنای برج قرار داشت و در تابستان و زمستان این سنگ‌ها را حفظ می‌کرد، برداشته و به‌جای آن مواد سفت و سختی را قرار داده است. این جداره‌های سخت باعث شده در همین مدت کوتاه بسیاری از سنگ‌های بنای برج در اثر انبساط و انقباض و نبود فضای لازم، ترک بردارند و از همه مهم‌تر راهی برای نفوذ آب به داخل بنای برج و دیواره‌های آن باز کنند.
وی درباره تاثیر عملیات نگه داشت ساختمان در ماندگاری برج آزادی معتقد است برای تضمینِ دوام و ماندگاری یک بنای تاریخی باید نخست زمینه‌های تداوم و ماندگاری فعالیت و عملکرد موجود در بنا را فراهم کرد. در این اقدام علاوه بر اینکه حفاظت، مرمت و احیاء باید گام به گام انجام شود توانمندسازی اجتماعی، افزایش میزان تعلق خاطر، همسویی ارگان‌های شهری با میراث فرهنگی و توجه به بناها و بافت‌های تاریخی نیز در ماندگاری میراث معماری و انتقال آن به نسل‌های آینده نقش دارند. مرمت و نظارت بر این‌گونه ابنیه تاریخی کاملاً تخصصی است و نمی‌توان توقع داشت از عهده کارگران ساده فضای سبز برآید. نگاه مسئولان به برج آزادي بايد فراسازماني باشد چراكه اين برج علاوه بر نماد شهر تهران، يكي از سمبل‌هاي انقلاب نيز هست.
برج آزادی که نماد تهران در دنیا و سمبل مهمی از معماری ایران بوده و برای تمام ایرانیان یادآور تمدن و تاریخ کهن ایران و حماسه تاریخی انقلاب اسلامی ایران است، نیازمند اقدامات جدی در راستای تعمیر و نگهداری است. در این بین باید به نقش شهرداری تهران، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و... برای ایمن سازی این برج اشاره کرد، در واقع متولیان امر باید با برنامه ریزی و استفاده از توان متخصصان و معماران زبردست از این بنای تاریخی به درستی محافظت کنند.
