پایگاه خبری نظام مهندسی ساختمان کشور: باغ ارم شیراز از شاهکار‌های معماری و باغ‌سازی ایران و جهان است. باغ ارم (به همراه ۸ باغ ایرانی دیگر) در تیرماه سال ۱۳۹۰- درسی‌وپنجمین اجلاس کمیته جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی ثبت شد. بر اساس اسناد موجود، در طرح اولیه باغ ارم شیراز، از اصول باغ سازی ایرانی، نظیر ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم استفاده شده که البته به مرور زمان دستخوش تغییراتی نیز شده است.
آب؛ زیبایی‌بخشِ پردیس ارم
دکتر سید مسعود موسوی از اعضای شورای هشتم مرکزی سازمان نظام مهندسی کشور در گفت‌وگو با پایگاه خبری سازمان نظام مهندسی ساختمان، درباره این باغ گفت: "باغ‌های ایرانی بسیار معروف و منحصر به فرد هستند. یکی از دلایل خاص بودن آنها شرایط اقلیمی است؛ به طور مثال باغ‌های اصفهان، شیراز و کاشان با هم متفاوتند و هر کدام ویژگی‌های خودشان را دارند.
آنچه در باغ ارم شیراز بسیار مشهود و قابل توجه است؛ یکی تقارن موجود در آن و دیگری نقش عنصر آب در آن است که آن را خاص کرده است. با توجه به تضاد اقلیمی می‌توان واژه پردیس را برای این باغ به کار برد. پردیس به معنای بهشت است. تضاد اقلیمی که در اجرای بنا و باغ آن وجود دارد، یعنی از بیرون فضایی ساده ولی درها که باز می‌شود؛ شاهد بهشتی در درون آن خواهیم بود. همان‌طور که اشاره کردم عنصر آب در این باغ نقش ویژه‌ای دارد. سایه اندازی بنا بر استخری که در جلوی ساختمان است؛ همچون چهل ستون در اصفهان تصویر زیبای بنا را در آب منعکس کرده است.
با اینکه تاریخ مشخصی از ساخت این بنا وجود ندارد؛ اما در دوران مختلف تاریخ از جمله دوران زندیه مورد مرمت قرار گرفت."
تاریخچه و دلایل ساخت
اینکه قدمت تاریخی این باغ از چه زمانی است و دقیقا در چه دوره تاریخی ساخته شده؛ در هیچ یک از کتب تاریخی به درستی مشخص نیست.اما آنچنان که در منابع تاریخی آمده این باغ در دوران سلجوقیان (سده پنج و ششم هجری قمری) و آل اینجو ( خاندان مغول در سده ۸ قمری) وجود داشته است. از آن زمان تا به امروز در دوران‌های مختلف تاریخی از جمله دوران زند و قاجار مورد مرمت قرار گرفته یا بخش‌هایی به آن اضافه شده است. آنچنان که در سفرنامه‌ها آمده دلیل ساخت این باغ در مقابل ساخت باغی در عربستان بوده که حاکم وقت آن باغ را در رقابت با بهشت ساخته بود.
موقعیت جغرافیایی و مساحت
باغ ارم شیراز، در شمال غربی شهر شیراز واقع شده است. مساحت آن ۱۱۰هزار و ۳۸۰ متر مربع و زیر بنای آن ۱۸۶۹متر مربع است. که چندین بنای تاریخی و یک باغ گیاه‌شناسی را در خود جای داده است.
عمارت اصلی که در دوران قاجار به این باغ اضافه شده متاثر از معماری دوران زندیه است. از ویژگی‌های معماری در دوران زند که در این عمارت هم به کار رفته؛ می‌توان به استفاده از نقاشی‌های دیواری، تزئینات داخلی و نقوش گیاهی اشاره کرد. این باغ از منحصر به فردترین باغ‌های جهان است و در نوع خود شاهکاری بی‌نظیر از لحاظ معماری و مهندسی باغ و بنا به شمار می‌رود.
معماری و ویژگی بنا
عمارت اصلی باغ که در دوره قاجار به باغ اضافه شده؛ شامل ۳ طبقه است.
طبقه اول:
اتاق‌های زیرزمین که برای استراحت در روزهای گرم بوده‌اند؛ دارای کاشی‌کاری‌های رنگین هستند. سردابه‌ای (حوض خانه) در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد که آب جاری از وسط آن می‌گذرد و به همین جهت در تابستان برای زندگی ساکنان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
طبقه دوم:
این طبقه شامل بخش‌های مختلفی چون ایوان، سالن و راهرو می‌شود. در دو طرف ایوان اصلی دو ایوان کوچک‌تر قرار دارد. در بالای آشپزخانه طبقه اول، در ظلع جنوبی این طبقه آشپزخانه دیگری وجود دارد. طبقه دوم و سوم دارای ستون‌هایی هستند که از ستون‌های تخت جمشید الهام گرفته شده است.
طبقه سوم:
سالن بزرگی شبیه طبقه دوم دارد. این طبقه شامل سیزده اتاق و یک سالن بزرگ دیگر می‌شود که سقف‌هایی با تیرهای چوبی و نقاشی، طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، نقش زنان و شکارگاه مربوط به دوره قاجار دارد.
ویژگی‌های دیگر...
یکی از قسمت‌های قابل توجه این بنا، پنجره‌های آهنی است که درطبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ (دوستونی ) در مدخل سردابه قرار دارد و از نمونه‌های جالب پنجره‌های آهنی در دوره قاجاریه محسوب می‌شود. قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه شده و به همین جهت با گذشت سال‌های زیاد سالم باقی مانده و هیئت اصلی خود را حفظ کرده است.
از نکات برجسته و قابل توجه در این بنا، کاشی‌کاری‌های پیشانی ایوان مرکزی است. این کاشی‌کاری‌ها از زیباترین کاشی‌کاری‌های دوران قاجار است که در سایر بناهای این دوره دیده نمی‌شود. همچنین گچبری‌های بسیار زیبایی در قسمت‌های مختلف و از جمله در ایوان‌های نمای شرقی دیده می‌شود که منظره جالبی به این بنای با ارزش داده است.
در نماهای مختلف باغ، چندین سنگ نبشته و کتیبه سنگی وجود دارد که همه آنها با خط نستعلیق نوشته شده و در آخر آنها تاریخ‌های مختلفی به چشم می‌خورد.
همچنین استخری به مساحت ۳۳۵ متر، در مقابل عمارت اصلی قرار دارد که تصویر عمارت مذکور در آن منعکس می‌شود. این استخر در گذشته عمق زیادی داشته، ولی در حال حاضر عمق آن کاهش داده شده است.
پلان باغ ارم شیراز
بر اساس اسناد موجود، در طرح اولیه باغ ارم از اصول باغ‌سازی ایرانی، نظیر ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم رعایت شده که البته به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده است. (گفته شده که با از بین رفتن نظام هندسی باغ ایرانی بر اثر گذشت زمان، معماری این باغ شبیه باغ‌های ژاپنی شده است.)
دلایل ماندگاری بنا
یکی از دلایل مهم ماندگاری این باغ همان‌طور که در بالا اشاره شد؛ این است که این بنا در دوران های مختلف مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. ارزش این باغ چنان بود که در هر دوره به دست خوانین و حاکمان و اشراف قرار می‌افتاد. بنابراین آنها به فراخور استفاده خود، بخش‌هایی را به این باغ اضافه می‌کردند و یا محل‌هایی که بر اثر گذر زمان تخریب شده بود را دوباره بازسازی می‌کردند.
به طور مثال بنای اصلی در دوره قاجار به باغ اضافه شد؛ که پیش از آن هم در دوران زندیه، در تصرف سران قشقایی بود و آنها نیز بنایی به باغ اضافه کرده بودند. باغ ارم در دوران پهلوی دوم، دوباره مورد مرمت قرار گرفت. ساختمان آن به علت عوامل طبیعی به صورت مخروبه درآمده بود و دیوارهای باغ نیز از چینه بود که به طور کلی خراب شده بود. ضمن تهیه طرح تعمیراتی دیوار، چینه آن برداشته شد و یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث شد.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی باغ را می‌توان به دو دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم کرد: ۱) درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز (بلندترین سروناز این باغ که قریب ۳۵ متر بلندی آن است، بلندترین سروناز شیراز است)، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، و اکالیپتوس.
۲) درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی. محصول اصلی درختان میوه‌دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم می‌توان مرکبات را به حساب آورد. درختان مرکبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان‌ها و باغ‌های مرکبات شیراز است.
وضعیت کنونی
باغ ارم شیراز در حال حاضر به عنوان باغ گیاه‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در تملک دانشگاه شیراز است (از سال ۱۳۴۵). باغ گیاه‌شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و عمارت آن در تملک دانشکده حقوق قرار دارد. از آنجایی که این باغ از آثار منحصر به فرد جهان است؛ استفاده کاربردی از آن به عنوان یک مکان عمومی و جایی همچون دانشگاه، با رفت و آمد تعداد زیاد افراد، بسیار جای تعجب است! چرا که این اتفاق باعث تاثیر مستقیم بر ساختمان عمارت شده و نیاز به مرمت‌های گوناگون را ایجاب خواهد کرد.
گزارش از: سارا سالک
