غ پایگاه خبری سازمان نظام مهندسی کشور:
اولین اثر تاریخی از ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد(1979) چغازنبیل و «زیگورات دورانتاش» است. زیگورات یا معبد در واقع نوعی معماری مذهبی – آئینی در دنیای باستان است که ساختاری برج مانند و قیفی شکل دارد. زیگورات‌ها در واقع معبدی طبقه طبقه بودند که انسان را به خدایان نزدیک‌تر می‌کردند. این بناها در دوره‌های بابلی‌ها و آشوری‌ها در بین‌النهرین و در دوره ایلامی‌ها در ایران ساخته شده‌اند. از آنجا که تمدن ایلامی‌ها مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد در ایران و قبل از هخامنشیان است. بر این اساس می‌توان قدمتی چندین هزار ساله را برای چغازنبیل در نظر گرفت.
علل نام‌گذاری
زمانی که چغازنبیل کشف شد (۱۹۳۹) و پیش از کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی این محوطه، یک تپه بزرگ و شبیه یک سبد برگشته بود، به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل معروف شد. این اسم مرکب از دو واژه «چُغا» که در زبان لُری به آن تپه می‌گویند و «زنبیل» به معنی سبد است. اما نام اصلی این مکان بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده از این محوطه؛ «اونتاش آل» است. دورانتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان مقتدر این امپراتوری بود به همین دلیل آن را «ال اونتاش» یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌گفتند.
موقعیت جغرافیایی و مساحت
محوطه تاریخی چغازنبیل در خوزستان و در بخش جنوب شرقی شهرستان شوش و بر روی بخشی از امتداد چین‌خوردگی‌های پهنه ساختاری، از رشته‌کوه‌های زاگرس واقع شده است. فاصله آن از شهرستان شوش در حدود ۳۸ کیلومتر و تا اهواز ۱۱۵ کیلومتر است. حصار پیرامونی محوطه، در حدود ۱۶۲۵ متر است. زیگورات چغازنبیل بر زمینی به ابعاد ۱۰۵ در ۱۰۵ متر بنا شده که به‌صورت چهارگوش در پنچ طبقه با ارتفاع ۲۵ متر که به صورت هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شد و بر بلندای آن معبد کوچکی قرار داشت، بنا شده است.
معماری و پلان بنا
ساخت زیگورات چغازنبیل در دو مرحله صورت گرفته است. در مرحله اول زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر ساخته شد و شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن رواق‌ها واتاق‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است. در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی دسترسی داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به‌ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند؛ در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود.
زیگورات چغازنبیل دارای چهار دستگاه پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول وصل بودند و با استفاده از پلکان جنوب غربی می‌توانستند به طبقات بالاتر راه پیدا کنند. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین زیگورات تقریبا یکسان به‌نظر می‌رسد و فقط در جاهایی که زمین شیب داشته، تعداد آنها متفاوت بوده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند.
روی بخش‌هایی از پلکان‌ها که در نهایت به معبد اعلی می‌رسید، طاق‌های هلالی ساخته‌اند و برخی از قسمت‌ها نیز به‌منظور داشتن نور، فاقد طاق است. در اطراف ورودی‌ها مجسمه حیوانات به‌عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد.
سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخ‌ها (کاخ آرامگاه‌ها)، مخزن آب، خانه‌های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است. در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملات‌های گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکان‌های خاص استفاده شده است. دورتادور زیگورات چغازنبیل را صحن و حیاط در برگرفته که با آجر و خرده سفال مفروش شده و در آن بناها و سازه‌های متعددی قرار دارد.
آنچه که از واقعیت موجود و بررسی اسناد تاریخی با قطعیت می‌توان گفت این است که؛ معماران و مهندسان در چندین هزار سال پیش تسلط و شناخت کافی از مواد و مصالح داشته‌اند و همین راز ماندگاری این بنا تا به امروز است.
دیدگاه کارشناس
مهندس مرادعلی واهبی از اعضای هیئت مدیره هشتمین دوره نظام مهندسیِ استان خوزستان درباره علل ماندگاری چغازنبیل پس از هزاران سال گفت: "مهندسان و معماران آن زمان به درستی از مصالح بومی استفاده کرده‌اند. آنها کاملا این بنا را بر اساس اصول مهندسی ساخته‌اند. آنان در ۴۰۰۰ سال پیش تمام خواص شیمیایی و فیزیکی خاک را می‌دانستند. این که از چه نوع خاک و موادی استفاده کنند که کمتر تجزیه شود و آجرها‌یی که ساخته می‌شوند در برابر حوادث طبیعی مقاومت بیشتری به خرج دهد.
مهندسان قوانین خاص و بی نظیری را به کار بردند. طوری که تمام ۵ طبقه زیگورات از روی زمین شروع می‌شد. یعنی هر طبقه پِی خاص خودش را داشت! و اینطور نبود که ۵ طبقه روی هم ساخته و سوار شده باشند. تصور کنید که چند مربع در هم واقع شده باشد و لابه لای آنها فضای خالی بود. گذشتگان ما تسلط زیادی بر امور طبیعی داشته‌اند و این بنا را در راستای «ایوان کرخه» ساخته‌اند."
مهندس واهبی در ادامه با اشاره به تصفیه خانه چغازنبیل گفت: "تصفیه آب چغازنبیل شاهکار معماری جهان است. شیوه آب‌رسانی آن به گونه‌ای است که آب را در ۴۵ کیلومتری از کرخه می آوردند و در معبد تصفیه کرده و قابل شرب می‌کردند. در واقع از قانون «ظروف مرتبطه» استفاده می‌کردند. (به ظروفی گفته می‌شود که از بخش زیرین به توسط مجرایی به یکدیگر متصل باشند؛ به گونه‌ای که چون در یکی مایعی بریزند به دیگر ظروف درآید و با وجود اختلاف شکل آنان، مایع در همگی به یک سطح قرار گیرد.
قانون ظروف مرتبطه می‌گوید: دو ظرف مجزای حاوی مایعات، تا زمانی که از هم جدا و بی ارتباط باشند، می‌توانند در دو ارتفاع مختلف قرار گیرند؛ اما، به محض آنکه این دو ظرف را با لوله‌ای به هم وصل کنیم، محتوای ظرفی که در ارتفاع بالاتر قرار دارد شروع به حرکت به سوی ظرف پائین‌تر کرده و سطح مایع موجود در ظرف کم ارتفاع‌تر را بالا می‌برد، و این جریان آنقدر ادامه می‌یابد تا مایعات داخل هر دو ظرف هم‌سطح شوند.)
در تصفیه خانه چغازنبیل که در کنار زیگورات قرار دارد، با استفاده از قانون فیزیکی ظروف مرتبطه و مصالحی مناسب شامل قیر و و آجر و سطوح شیب دار که هم اینک نیز در تصفیه خانه‌های جهان استفاده می‌شود؛ آبی را که از رودخانه کرخه در ۴۵ کیلومتری آن کشیده بودند (کانال روباز) تصفیه می‌کرد. همان‌طور که اشاره کردم تسلط معماران بر اوضاع طبیعت این شاهکار عظیم معماری جهان را آفریده که متاسفانه در طی سال‌ها دست بی‌مهری و کم لطفی باعث شده این مجموعه بی‌نظیر آسیب ببیند."
ویژگی‌های دیگر
نکته جالب این است که، زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوارهای طبقه اول، چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و درها را دفع می‌کند. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آنها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.
وضعیت کنونی
همان‌طور که اشاره شد؛ معبد در ابتدا دارای ۵ طبقه و ۵۲ متر ارتفاع بود. اما امروز تنها دو طبقه با ۲۵ متر ارتفاع از آن باقی مانده است. دو نمونه از مجسمه‌هایی در کاوش‌های این منطقه پیدا شدند؛ یکی مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر است که در موزه ایران باستان محافظت و نگهداری می‌شود.
نویسنده: سارا سالک
